-Аавынхаа талаар ярьж өгөөч та?
-Миний аав 1934 онд хөдөөгийн жинхэнэ монгол ахуйгаас цэрэгт татагдаж ирээд, өөрийн идэвх зүтгэл, авхаалж самбаагаар тэр үеийн СССР буюу ЗХУ-д цэргийн сургуульд хуваарилагдан явсан юм билээ. Энэ бол хүн болгонд тохиолдоод байх аз завшаан бас биш.
Хувь хүн болгон өөрийн гэсэн хувь тавилантай байдаг ч аавын хувьд агуу хувь тавилан байж. Гучин найман онд урьдчилсан байдлаар Тамбовын Морин цэргийн дунд сургуулийг төгсөж ирээд Тамсагийн морьт хороонд байлдааны офицероор ажилд орсон байдаг.
-Байлдааны офицер гэсэн албан тушаал байжээ?
-Цэргийн албанд штабын туслахаар орсон гэсэн үг. Дээр үед цэргийн албан тушаал нь байлдааны офицер гэж байсан юм билээ. Энд ажиллаж байгаад Арвандолдугаар морьт хороонд хорооны дарга болсных нь дараа дивизээрээ байлдааны давшилтад орсон байдаг.
Дандар баатар, хүү, залуу дэслэгч Ганбаатарын хамт. 1972 он
Байлдааны аянд гарах тушаалыг дивизийн дарга Шаарийбуу нь Дандарт өгсөн юм байна лээ. Дивиз тушаал аваад байлдааны шугам руу хөдөлсөн байдаг. Байлдааны үйл ажиллагаа эхлэхэд тэр олон тулаан дундуур цэргүүдээ авч гарахдаа сэргэлэн цовоо, авхаалжтай, самбаатай ажиллаж байсан нь дайчдынх нь дурсамж ярианаас тодорхой болдог юм. Үеийнхэн нь ч гэсэн, нутгийнхан нь ч гэсэн энэ тодорхойлолтыг өгч дүгнэсэн байдаг.
Шөнийн бүслэлтээс 17дугаар морьт хороогоо авч гарсан нэг тохиолын тухай ярья л даа. Тэр шөнө Шаарийбуу гуай алагдсан байгаа юм. Тэр буудалцааныг найз нөхөд нь их дурсана. Бууны сумны дунд найз нөхөд болсон улс чинь манай гэрт ирээд ганц нэг юмны ард суухдаа ярина шүү дээ. Магтаал ч их гарна. Янз бүрийн л юм ярина. Тэгэхэд аав маань магтаалыг нэг их авдаггүй хүн байсан. Бүр хэзээнээсээ тийм шүү. “Миний сайн гэж юу байх вэ, та нарын л ач шүү дээ” гэдэг байсан.
-Дайчид нь юу гэж ярих вэ?
-Тэр дайчдынх нь үгийг зүгээр сонсож байхад “За, яахав, бид бүгд байсан нь үнэн. Гэвчиг, чи “Ийшээ яв” гээд командалж байсан. Тэгж гарахаа чи яаж тэр харанхуй шөнө мэдэж байсан юм” гэж асууна. Жүгдэрнамжил гэж аавын хорооны улс төрийн орлогч нь байсан юм. Эх оронч Жүгдэрнамжил гэдэг энэ хүн сүүлд Төмөр замд ажиллаж байсан. Манайхаар байнга ирдэг хүн байсан.
Хөөрхий тэр Жүгдэрнамжил гуай л “Бие биеэ магтахын тулд биш, дайныг яаж туулж гарснаа зүгээр эргэн дурсахад наад Дандар чинь буу аль талаас цөөхөн буудаж байна, тэр рүү л биднийг чиглүүлээд байсан шүү дээ” гэдэг байсан.
-Хар ухаанаар бодоход л буун дуу цөөхөн гарч байгаа газарт цөөхөн дайсан байна гэсэн үг байна шүү дээ?
-Тэр чинь авхаалж самбаа, зориг гэдэгт чинь орчихно шүү дээ. Эндээс хорин буу дуугарлаа гэхэд тэндээс арав ч дуугардаг юм уу. Тэгсэн энэ талаас нь дөрөв ч дуугардаг юм уу, зургаа ч дуугардаг юм уу, арай цөөхөн байх нь байна шүү дээ. Тэгэхээр л манай хүн чинь “Мориндоо” гээд буун дуу цөөхөн дуугарсан тал руу нь дайрдаг байж.
-Үнэхээр л сэргэлэн, сийрэг ухаантай хүн байж дээ?
-Жүгдэрнамжил гуай мөн ярихдаа “Олзлогдсон хориод япон тууж яваад явахгүй цахдаад байхаар нь “Наадуулыгаа бууд” гэхэд нь аав “Үгүй, байж бай” гээд японууд руу очоод эхний хүн рүү буугаа тулгасан байгаа юм. (Жүгдэрнамжил гуай улс төрийн орлогч болохоор шууд тушааж байхгүй юу.) “Үгүй” гэсэн эхний хүнийг буудсан чинь тэгээд бусад нь гүйсэн байгаа юм. Аав минь тиймэрхүү цуг явсан нөхдүүдээ, хамт явсан дайчдаа байлдааны талбарт амийг нь л хамгаалж явсан байдаг.
-Бид хүүхэд байхдаа “Дандар баатар дайраад ирлээ. Дайсан бүхэн хиараад өглөө. Дандарын сэлэм гялс, дайсны толгой бөндгөс” гэх мэтээр бургасаар дэрсний толгой бөхөлзүүлж өссөн. Харин таны хувьд бол тэр домогт хүний үр хүүхэд гэдгээрээ маш ойрхон өссөн дөө. Түүхэн том хүний хүүхэд байх ямар санагддаг байв. Сүүлчийн баатар Шагдарсүрэн гуай “Монгол тулгатны зуун эрхэм”-д орохдоо бас хөөрхөн чимхээд авч байсан уу даа?
-Би тэр нэвтрүүлгийг үзсээн. Тэр хүнийг аавын тухай ярихад эвгүйцэж л байсан л даа. Эвгүй санагдсан. Өөрөө тэр дайны утааг үнэрлэчихсэн хүн шүү дээ. Тэгэхдээ, тэр Шагдарсүрэн гуай маршал Х.Чойбалсангийн яг гарын дор ажиллаж байсан учраас Дандарыг үзэх үзэл бодлын хувьд нэг юм байсан байгаа байлгүй гэсэн бодол (нэгдэж ирэхэд) надад төрж байгаа юм.
Хоёрдож ирэхэд, аавын маань буюу Монголын морьт цэргүүд орчин үеийн байлдааны техникүүдийн эсрэг цээж нүцгэн давшсан эр зоригтнууд шүү дээ. Миний аав чинь үнэнээр яривал Чингисийн хамгийн сүүлчийн морин цэрэг гэж ойлгож болох уу?
-Ёстой л жинхэнэ Чингисийн удмын морин цэргийн алдарт жанжин даа! (Ганбаатар гуайтай ийн хөөрөлдөн байтал хажуугаас Дандарын бага хүү хэмээгдэх аймгийн арслан Дашдэндэв гуай орж ирж “Энэ талаар, Шагдарсүрэн гуайн талаар би нэг юм хэлж болох уу?” хэмээв. Л.Б)
-Бололгүй яах вэ?
Д.Дашдэндэв: -Аав Арвандолдугаар морьт хороотойгоо байлдаанд ороод тав зургаа хоног хоол ундгүй, ямар ч сэхээ сэтээгүй байлдсан гэж байгаа. Шагдарсүрэн баатар бол яг тухайн үед “Арвандолдугаар морьт хороо олзлогдож уу, байна уу” гэж шалгах гээд явсан байгаа юм. Тэгээд Арвандолдугаар морьт хороон дээр очиж чадаагүй. Эргээд очиход нь дивиз нь сүйдчихсэн байсан.
Зургаан хоног байлдсаны эцэст тавдугаар сарын 30-нд тушаал гараад, 31-нд дивизийн даргаар томилогдоод тулалдаанд орсон байгаа. Одоо Ерэн баатрын хөшөө байдаг орчимд гэж байгаа юм. Зургаа долоон хоног нойргүй хоносон хүн чинь түр дугхийгээд унтчихаж л дээ. Аав өөрөө яриад үлдээчихсэн байгаа юм.
-Аа, за юу гэж байх юм?
-Тэгтэл Пэлжээ комиссар нь хөлнөөс нь чирээд, аавыг алагдчихлаа гэж уйлж явсан байгаа юм. Усан дундуур явсан ч юм уу, нүүр өөд нь ус цалгиут аав сэрсэн гэж байгаа юм. Аав усанд цочоод “Яав” гээд босоод ирсэн байгаа юм. Шагдарсүрэн гуай бол яг үнэндээ дайнд ороогүй хүн байхгүй юу.
Арвандолдугаар морьт хороогоо манай аав өгчихсөн чинь (үнэн юм үнэнээрээ үлдэх ёстой) Шагдарсүрэн гуай анхны тулалдаанд ороод, шархтаад, эмнэлэгт хэвтээд, эмнэлгээс гараад Чойбалсангийн дэргэд очсон. Яг бодит байдал бол ийм л юм болсон байдаг.
-Монгол Улсын отгон баатар Шагдарсүрэн гуай “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт оролцохдоо “Дандар бол сэлэм барих нь барьсан, харин хуйнаас нь сугалаагүй” гэх маягийн юм ярьж байсан даа?
-Шагдарсүрэн гуай маршал Х.Чойбалсангийн туслахаар очсон гэж ярилаа шүү дээ. Тэр ажлыг хийхдээ ширээний ард байна. Тэр гарч явахгүй. Тулааны талбараас бичиг цаас ирнэ, өргөдөл ирнэ. Тэр дотор “Шагдарсүрэнгийн нэр байна уу” гэхээс яс нь хавталзах нь тодорхой шүү дээ. Чойбалсангийн туслах хийх, цэргүүдээ аваад байлдааны офицер хийх энэ хоёр өөр байгаа биз. Аан?
-Өөр өөр, газар тэнгэр шиг л ялгаатай байж таараа?
-Морин цэргийн байлдаан гэдэг чинь байна аа, энэ нэг гүвээ байна, дарга хүн гүвээний дээр нь гарч цаашаа хараагүй бол цаашаагаа яаж цэргээ авч хаагуур нь явах юм бэ? Хаана нь жалга байна, хаана нь далдлах юм байна тэр бүгдийг харж таарна аа даа.
Тийм ч учраас аав маань тэр байлдаануудынхаа тухай дандаа дурсдаг байсан. “Та яагаад цэргүүдээ явуулдаггүй байсан юм бэ” гэхэд “Өөрөө харсан нь баттай байхгүй юу. Ямарваа нэг ажлыг хийе гэвэл өөрөө хийсэн нь дээр” гэсэн захиасыг аав маань хэлдэг байлаа.
-Оросын цэргийн даргатай цэргийн хүнсний үхрээс болж муудалцаад буудчихсан. Тэгээд улсын баатар цолоо хураалгасан гэсэн яриа хэр үнэний ортой бол?
-Яахав, тэр талаар ном зохиол, архивын материал дотор тодорхой юм алга. Энэ Дашдэндэв миний дүү учраас Шагдарсүрэн гуайн үг энэ тэрд эмзэглэлгүй яахав. Эд тийм үг хэлэхээр байгаа. Дайны үеийн тэр хүнд үеийн байдлыг хэн ч одоо батлахгүй. Тэрнээс хүнд үеийг баталж амждаггүй гэж байгаа.
Монгол цэргүүдийг орос нисгэгч бөмбөгдсөн үү, үгүй юу гэдгийг баталж чадахгүй шүү дээ. Тэр их хэцүү. Ингэхээр орос, манай хоёрын аль нь ч батлаагүй, хэн нэгэн тэгсэн гээгүй, ял тулгаагүй. Бусад ялуудыг нэмж байгаад ялласан байдаг юм. Аавын минь гарамгай баатар гэсэн үгийн ард домогт баатар гэдэг үг нэмэгдсэн. Бүр амьд байхад нь шүү.
-Ёстой л амьд домог болсон баатар шүү?
-Нөгөө Хатанбаатар Магсаржавыг бүсээ тайлахад сум унаж байлаа гэдэг шиг домогшсон. Нөгөө Сүхбаатар жанжин буцааж болдоггүй бууны сумыг хаагаад байсан гэдэг шиг домогортлоо баатар болсон хүн шүү дээ. Ард түмэн л энэ домогт баатрыг бий болгож байгаа хэрэг шүү дээ.
Монгол Улсын баатар цол олго гэсэн тогтоол гарахад маршал Чойбалсан “Үгүй ээ, зүгээр баатар өгөхгүй. Дээр нь чимэг нэм” гэж Богд хаант Монгол Улсын үеийн баатруудад олгож байсан уламжлалыг залгамжилж олгосон байдаг. Богдын үеийн баатрууд чинь дандаа чимэгтэй шүү дээ. Ялгуун баатар, Хатанбаатар гэх мэтээр олгосон байдаг биз.
-Дамдинсүрэнд гэхэд Манлайбаатар зэрэг 105 чимэгтэй баатар төрсөн гэдэг байх шүү?
-Тэрэн шиг Халхын голын баатрууд дунд чимэгтэй баатар хоёрхон хүн байдаг юм. Хоёулаа Булганаас төрсөн. Зоригт нисгэгч Дэмбэрэл, гарамгай баатар Лодонгийн Дандар гэсэн хоёр хүн.
-Гарамгай баатрын маань гэр бүлийн байдал ямаршуухан байв?
-Манай аав чинь ЗХУ-д 1934 онд сурч байхдаа орос эмэгтэйтэй танилцаад нэг охинтой болсон. Тэр аавын ууган охин.
-Хэн гэж охин байна?
-П.Д.Марина гэж хүн бий. Эх нь ОХУ-ын иргэн Д.Печникова. Марина эгч хоёр хүүтэй. Д.М.Александр, Д.М.Николай хоёр манайд жаран хэдэн онд Монголд оронд ирэхэд аав өөрийн хэмжээнд танилцуулсан. Энэ бүхэн миний охин Г.Гангамөрөний бичсэн “Домогт баатар Дандар” номонд их тодорхой орж байгаа. Дараа нь би байгаа юм. Намид гэж эмэгтэйтэй 1944, 1945 оны үед юм уу даа, дайнд явж ирээд танилцсан шиг байгаа юм.
Дорноговь аймгийн хүн шиг байгаа юм. Аль сум нь мэдэгдэхгүй юм. Ямар овогтой нь мэдэгдэхгүй юм. Тэр хүнтэй гэр бүл болж би 1946 онд төрсөн. Дайн дуусгаад иртэл нөгөө “Оросыг буудсан уу, буудаагүй юу” гээд хэргүүд хөвөрнө шүү дээ.
-Япончуудаас Өмнөд монголыг чөлөөлөхдөө язгууртан угсааны нэг бүсгүйтэй учир ургуулсан гэх зэм ч сонсогддог байх шүү?
-“Оросыг буудсан” энэ тэр гээд хүний санаанд багтахгүй зөндөө л яриа бий. Энэ болгон гүтгэлгийн матаасанд нь байгаа болохоос ялын тогтоол дээр тэдгээр яриа орсон байдаггүй юм.
-Та дүүтэй биз?
-Дандарын Цэдэвсүрэн гэж миний дүү охин байлаа.
-Намид ээжээс тань төрсөн үү?
-Үгүй ээ. Энэ маань манай аавын хоёрдахь дүү Ёндон гээчийн охин. Ёндон ахын маань эхнэр Лхамсүрэн дүүг төрүүлээд нас барчихгүй юу. Сайхан хоолтой ундтай эгч байсан юм. Ёндон ах их ажилч, цахилгаан станцад слесарь хүн байлаа. Ёстой хайр гэдэг л тэр байсан байх, ханиа алдаад авга ах маань дотуураа бэтгэрээд хачин болчихсон юм. Өвчин гүдэг тусаагүй л дээ. Тэгээд аав ээж хоёр маань яриад охиныг нь өргөж авсан.
Цэдэвсүрэн дүү маань гучин долооны жил дээрээ бурхан болсон. Ингэж аавын албан ёсны гурван хүүхдийн бүртгэл гарч ирдэг юм. Замын-Үүдэд байдаг аймгийн арслан Дашдэндэв гэж хүү байна. Энэ хүнд аав өөрөө юу ярьсан байдаг юм, мэдэхгүй. Аавын бие тааруу байхад гурван сар гаруй хамт өргөлцөж л байсан даа.
-Та ямар ажил төрөл эрхэлж байв?
-Би армид ажиллаж байсан. Эдийн засгийн дээд сургууль, Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль төгссөн хөдөө аж ахуйн эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Хөдөө аж ахуйн яаманд ажиллаж байгаад ээжийг 1976 онд бурхан болоход аавдаа санал тавиад Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн, Алтанбулагийн сангийн аж ахуйд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан даа.
-Та хэдэн хүүхэдтэй болов?
-Би Чүлтэмийн Цэрэндэжидтэй хань бүл болж Гантөмөр, Ганчимэг, Гантулга, Гангантөгс, Гангантогос, Ганхуяг, Ганхуяг (Миша), Гангамөрөн гэж найман сайхан үр хүүхэд төрүүлж өсгөсөн дөө.
-Одоо та хаана аж төрж байна?
-Хотод, Төв цэнгэлдэхийн хажуудахь “Хурд” хороололд аж төрж байна. 2004 оноос хүүхдүүдэд шатар зааж байна. Намайг наймтай байхад аав минь шатар зааж өгч байлаа. Сэлэнгийн Алтанбулагт байхдаа “Алаг морьт” гэж шатрын клуб байгуулж хүүхдүүд маань гайгүй амжилт гаргаж байлаа. Сүүлийн гурван жилд бие өвдөөд саянаас нэг юм босож ирлээ. Зүрх гэдэг ч бас л сүрхий өвддөг эрхтэн юм.
