-Сайн байна уу, та? Танд Дэлхийн яруу найргийн өдрийн мэнд хүргэе!
-Баярлалаа, Батцэнгэл ээ. Чамд бас яруу найрагчдын өдрийн мэнд хүргэе!
-Маргааш бас Монгол хүн сансарт ниссэн, таны нэг баярт өдөр яах аргагүй мөн дөө!
-Ээ хэлээд юүхэв. Сайхан өдөр шүү дээ. Шавь маань сансарт ниссэн гайхамшигт өдөр.
-Та энэ жил хэд хүрэв? Гүррагчаа баатар очиж золгов уу?
-Би ер хүрэх нь байна шүү дээ. Одоо 89-тэй.
-Бие лагшин тунгалаг уу?
-Тунгалаг аа л гэж хэлье дээ, ах нь. Нас өндөр болохоор чинь бас ядраад байх бололтой юм байна шүү дээ.
-Та өнөөдөр яаж баярлах гэж байна?
-Залуус ярих байх аа. Тэгж л баярлана даа. “Гүн утга” нэгдлийн шавь нар маань “Далавчтай…” гээд нэг сайхан үйл ажиллагаа явуулдаг шүү дээ. Яруу найргийн уншлага. Тэр нь сайхан болно доо.
-Таныг Булган, Эрдэнэтийн утга зохиолын хүрээнийхний оюун санааны эцэг гэлцдэг. Тиймдээ ч танд Монголын төр гавьяат багш хэмээх эрхэм сайхан алдрыг хүртээж дээ?
-Би Булган нутгийн хүн. Энэ сайхан нутгийнхаа Ачуут хэмээх газар төрсөн нэгэн байгаа юм. Аймгийнхаа арван жилийн сургууль дүүргээд Улсын багшийн дээд сургуульд элсэн суралцаж, сургуулиа төгсөөд л дунд сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар тасралтгүй олон жил ажилласан даа. Багшийн институтыг 1957 онд төгсөж байлаа.
Энэ ангийнхнаас минь одоо тоотойхон хэдэн хүн үлдсэн байна. Орчуулагч, зохиолч Хөвсгөлийн Балжинням, Баянхонгорт насаараа багшилсан Түнтгэр нарын мундаг оюутнууд манай ангид байлаа. Багшийн ажлын гараагаа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Хөдөө аж ахуйн техникумд багшилснаар эхэлсэн. Тэнд нэг жил багшлаад, Дорнодын техникумд ажиллаж, Нийслэлийн арванзургадугаар дунд сургуульд пионерын удирдагч хийж байгаад 1964 онд Булгандаа ирээд насаараа багшиллаа даа.
-Шавь нарынхаа тоог алдсан юм байна даа?
-Дөч гаруй жил багшийн ажлыг нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хийснийх овоо тоо гаралгүй яахав. Даасан ангиас маань найм төгсгөсөн Монгол Улсын гавьяат багш Ганчимэг, аравдугаар ангийн төгсөлтөөс ОХУ-ын болон Монгол Улсын баатар, сансрын нисгэгч Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа нарын тэргүүтэй эрдэмтэн, эмч, багш нар олон төрөн гарсан даа. Монголд сансрын нисгэгч төрсөн нь нэг юм. Сансрын нисгэгчийн ангийн багш гэхээр би их азтай, өндөр заяатай хүн юм. Энэ олон хүүхдийн буян намайг алдрын зэрэгт өргөлөө.
-Монголын их утга зохиолд нэртэй мөртэй яваа олон сайхан зохиолч, яруу найрагчдыг төрүүлсэн дээ. Лав л Төрийн шагналт яруу найрагч Санжаажавын Оюун эгч байна?
-Хүүхдийн гэрэлт ертөнцөд ажиллаж байсан болохоор уран зохиолын ажилд өөрийн эрхгүй татагдан орсон. Уран зохиолын дугуйлан удирдан ажиллаж байгаад нэг л мэдэхэд өөрөө зохиолч болсон байсан. “Уран-Өд” дугуйлан маань одоо жаран тав дахь жилдээ явж байна. Өдий олон жил хичээллэж байгаа гэхээр хүмүүс тэгтлээ үнэмшдэггүй юм. Миний залуу настай хамт төрсөн дугуйлан даа.
Миний дугуйлангаас сэтгүүлч, зохиолч, яруу найрагчаас гадна эмч-эрдэмтэд олон төрөн гарсан. Хүүхэд насны дэврүүн жигүүрийг дэлгэж өгсөн өвгөн багш би азтай хүн юм гэж он жилүүдийн өндөрлөг дээрээс бахархаж явдаг даа. Дугуйлангийн шавь нараа би эхэн, дунд, залуу үеийн гэж гурав ангилдаг юм.
-За эхэн үеийнхэд нь ямар шавь нар байна?
-Эхэн үеийн шавь нараас хурандаа Баасай маань одоо надтай нэг хотод аж төрж байна. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, сэтгүүлч, яруу найрагч Санжаажавын Оюуныг та бүхэн сайн танина. “Тан руу нүүж явна” гэж ямар сайхан кинотой билээ. “Хорвоод ганцхан ээждээ”, “Үнсье чамайгаа үнсье”, “Харанга” хамтлагийн дуулдаг “Санана даа” зэрэг олон дуугаар нь уншигчид түүнийг андахгүй.
-Оюун найрагчийн анхны шүлгүүдийг санаж байна уу, та?
-Шавийн минь анх долдугаар ангид байхдаа бичсэн шүлэгтэй сургуулийн ханын сонин одоо ч надад байдаг. Оюун маань бүх хичээлдээ жигд онц сурдаг хүүхэд байсан болохоор багш болгон булаацалдана. Онигордуу нүдтэй болохоор би шавиа “Онин бууз” гэж өхөөрддөг байлаа. МЗЭ-ийн шагналт Д.Баянтунгалаг гэж тун чиг тунгалаг гэгээн яруу найрагч бас миний шавь. Б.Цэрэнжамц анх надад дагуулж ирснээр миний гэрийн, гарын шавь болсон доо. Булганд байхад нь хоёулаа нэг нэгэндээ шүлэг зохиолоо үзүүлэх гэж шөнө дүлээр ч гүйдэг байсан сан.
Эхэн үеийн шавь нарт Монголын радиогийн нэрт сэтгүүлч Н.Хишигдорж, С.Оюунчимэг, “Аарцны чулуу” хэмээх гайхамшигтай шүлэг туурвисан Баянхонгорын уугуул яруу найрагч Ц.Чинбат, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, Зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч Б.Цэрэнжамц, яруу найрагч Данзангийн Ганчимэг нарын олон сайхан шавь нар маань өнөөдөр Монголын утга зохиолын их ертөнцөд уран бүтээлээ туурвиж явцгаана.
-Дунд үеийн шавь нар тань хэн хэн билээ?
-Дунд үеийн шавь нарын маань оргил нь “Хойд шугуйн жимс” шүлгийн түүврээрээ Монголын утга зохиолын ерээд оныхон дунд байраа эзэлсэн Монголын Зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Жадамбын Батцэцэг, талийгаач шавь, гэгээн уянгын яруу найрагч Дорждамбын Баттогтох, МЗЭ-ийн удирдах зөвлөлийн дарга асан зохиолч, яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Буянзаяа, сэтгүүлч, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Б.Эрдэнэсолонго, яруу найрагч Ж.Сэлэнгэ, Л.Ихзаяа нар маань байна. Толгой сүүл холбосон цагаан магтаал, ерөөлийн шүлэг бичдэг байсан үед Батцэцэгийн шүлэг шинэ сэрэл мэдрэмж, сэтгэлгээг бий болгосныг уншигчид номыг нь уншаад мэдсэн дээ.
-Бурхан болооч Тогтохоо (Дорждамбын Баттогтох. Л.Б) найрагчийн танд хаяглан бичсэн захидлууд тусдаа ном болон хэвлэгдсэн дээ?
-Хөөрхий минь дээ, тэр сайхан найрагч шавь маань даанч насыг насалсангүй. Надад өгөх гэж бичсэн захидлуудыг нь одоо уншихад аймаар хүнд. Багшийнхаа сэтгэлийг зовоохгүй гэж бичсэн захидлаа дарж дарж надад хүнээр бөөнд нь явуулсан байдаг юм.
-Сүүл үеийн шавиудаа нэрлэвэл…
-Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын уугуул Хандхүүгийн Нямхишигээ би гайхамшигтай монгол найрагч гэж хаа ч ам бардам хэлнэ. Турк хэлтэй, Туркийн олон найрагчийн бүтээлийг монгол хэлнээ орчуулсан. Яруу найрагч М.Хангал, Ч.Өсөхболд, Б.Дашравдан, Д.Сосорбарам, Лхагвасүрэн нарын олон шавь бий.
Утга зохиолын “Шинэ үнэр” бүлгэмийнхний хэд хэд нь миний шавь нар гэхээр сайхан санагддаг. Монголын радиогийн сэтгүүлч, хүүхдийн зохиолч Пүрэвсүрэн манай дугуйлангийн тухай нэвтрүүлэг бэлтгэхдээ “МЗЭ-ийг алтан гургалдай гэвээс түүний нэг өд нь Мандахсан багшийн төрүүлсэн “Уран-Өд” дугуйлан юм“ гэж тодорхойлсон нь сэтгэлд тод байдаг.
-Ломбын Нямаа гэдэг мундаг сэтгэгч зохиолч Хан Хэнтийн яруу найргийн дэг сургууль гэдгийг бий болгосон байдаг даа. Таныг бас Эрдэнэтийнхний дэг сургуулийг тэргүүлэгч гэж хэлж болно биз?
-Ломбын Нямаа маань маш олон шавь төрүүлсэн аргагүй л түүчээлэгч зохиолч. Их соён гэгээрүүлэгч Мишигийн Цэдэндоржийн хэлсэн “Шинэ зохиолч төрүүлнэ гэдэг шинэ тив нээсэнтэй адилхан” гэсэн үг надад их гоё санагддаг юм.
-Утга зохиолын аваргуудтай аль хэр ойр байна даа?
-Эрдэмтэн зохиолч Лувсандамбын Дашням, их найрагч Дамдинсүрэнгийн Урианхай, ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан, Шаравын Сүрэнжав нартайгаа сэтгэл ойрхон байдаг байлаа. Сүүлийн үед Сүхбаатарын яруу найрагч Амартайван, соёлын гавьяат зүтгэлтэн адуун хийморьтой найрагч Ай.Төмөр-Очир нартайгаа сэтгэлийн холбоотой байх юм. Чамайг үе үе ярихаар сэтгэлд цаанаа л нэг уянгатай сайхан санагддаг шүү.
-Сансрын нисгэгч Гүррагчаа баатар маань ангийн багшийндаа их ирнэ биз?
-Ирнээ ирнэ. Энэ жил гэхэд хоёр гурван ч удаа уулзлаа. Хэдхэн хоногийн өмнө гэхэд багштайгаа авахуулсан баахан зургийг угаалгаад бие хүнээр өгөөд явуулж. Монгол хүн сансарт ниссэний 30 жилийн ой дөрвөн жилийн өмнө болоход Оросын болон бэлтгэл монгол нисгэгч андуудаа бүгдийг дагуулаад муу багшдаа ирсэн. Монголд байтугай дэлхийд нэрээ гаргасан шавийнхаа буянд тэр олон гайхамшигтай уулзаж учирна гэдэг үнэхээр сайхан байсан. Юмны учрал ерөөл гэдэг ийм гоё юм.
-Хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг агсныг таны шавь гэж сонсож байсан юм байна. Та хоёр хэр ойрхон байв?
-Шавиар барахав, бурхан минь. Тэр хүнтэй чинь багш шавь гэхээсээ илүү бүүр ойрхон, бараг ах дүү шиг явсан. Чинжигийн эгч Цэнд-Аюуш гэж хэл-уран зохиолын багш бид нэг сургуульд хамт ажиллаж байсан. Чинзориг багаасаа л шүлэг зохиол сонирхож манайхаар их ирнэ. Хойно оюутан байхдаа авахуулсан гоё зургаа гарын үсэг зурж бэлэглэсэн нь одоо надад байдаг юм.
Тэр жил нэг зуны амралтаараа давхиж ирээд “Багш аа, би хөгжмийн зохиолч болсон шүү. Танд дуу болчихоор шүлэг зохиол байна уу” гэлээ. Би шүлэг найргийн баахан гар бичмэлээ үзүүллээ. Тэрэн дотроос “Хонхот хүүхэлдэй” шүлгийг аваад “Энэнд л ая хиймээр байна, хөгжим байна уу” гэж байна.
“Ямар юмных нь хөгжим байхав” гэсэн чинь манай баруун айлын Мооёо эмчийн хүүхдүүдийн гитарыг гуйж авчраад пингийн үүдэнд товшоод байсан юм. Тэгсэн удалгүй “Багш аа, ая хийчихлээ, хүрч ирээд сонс доо” гэлээ. Яваад очвол гудамжинд тоглож байсан хүүхдүүд нөгөө Чинжигийг чинь тойроод суучихсан
“Хонхот хүүхэлдэй дуугаа дуулаад
Хоёр тийшээ найган ганханаа
Жин жин жин жин жин жингэнээхэй
Бөн бөн бөн бөн бөн бөндөгнөөхөй
Дон дон дон дон…
Жин жин жин жин…
Хонхот хүүхэлдэй дуугаа дуулахаар
Хойд айлын хүүхдүүд цугларнаа…” гээд аль хэдийнэ сурчихсан дуулж байдаг юм.
-Хүүхдүүд дагаж дуулахыг бодоход шууд газар дээрээ хит дуу болсон байна ш дээ…
-Тухайн үед ч “Хөөрхөн болж л” гэж бодож байлаа. Анх Могодод дуулагдаж байгаад хожим хотод түгсэн дээ. Түүнээс хойш “Үүлэн цэнхэр хангай”, “Учран золгохын ерөөл” дуунууд нь гараад ирэхээр л үнэхээр мундаг хөгжмийн зохиолч юм байна гэж бодож эхэлсэн дээ.
“Зүүдний говь” дуу нь гэхэд байгалийн гоо сайхнаас илүү хүний дотоод сэтгэлийг ямар яруухан гаргасан гэж санана. Яг л үүлэн дээгүүр нисэж буй мэт сэтгэгдэл төрдөг юм шүү. Чинжигийг дагаж яруу найрагч Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ, Сүхбаатарын Батмөнх, Шагдарын Уянга, хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, Баттөмөр нар Эрдэнэтэд манайд ирж байсан.
-Та аль хэр олон номтой билээ?
-“Могойт голын модон гүүр”, “Олддоггүй охин” хүүхдийн ном, “Хүнд аялгуу”, “Навчин ай” зэрэг яруу найргийн номтой. Харин “Үерхэл чамайг нандигнана”, “Гүзээлзгэнэ”, “Малчин болно доо”, “Хонхот хүүхэлдэй”, “Цагтай жаал”, “Ижий дуу” зэрэг олонд хүрсэн хэд хэдэн дуутай шүү. Одоо “Үггүй зүг” гэж яруу найргийн номоо хэвлэлд бэлдсэн. Миний хувьд уран бүтээлийн өөдрөг бодлоор “Мандахсан гэж тэмүүлэхээс Намдахсан гэж бөхийхгүй” хэмээн өөрийгөө өдөөж хатгадаг нэгэн юм даа.
-Монголын өнөөгийн утга зохиолын тухай санаа бодлоо хуваалцаач?
-Яруу найргийн эрлийн олон бүлгэмүүдээс “Хөх мэдрэхүй”, “Шинэ үнэр”-ийнхэн нэлээд зүгширчихлээ. Би энэ Гунаажавын Аюурзана гэдэг хүнийг Монголын утга зохиолд их буянтай үйл хийсэн хүн гэж бодож явдаг. Зогсонги байдалд орчихсон утга зохиолыг тэр л урагшлуулж, араасаа олон залуусыг дагуулахын тулд өөрөө их гэгээрч яваа хүн юм.
