-Таныг саяхан сонирхолтой сэдвээр лекц уншсан байхыг харлаа. Хөгшрөлтийг удаашруулахын тулд яавал зохистой вэ?
-Амьд бие махбод бүхэн тодорхой өсөлтийн цэгтээ хүрсний дараа аажмаар хөгшрөл явагддаг. Хүн бүр төрөх, өвдөх, өтлөх, үхэх гэсэн дөрвөн үе шатыг туулдаг шүү дээ. Нас ахих тусам хүн хөгширч байгаатайгаа дасан зохицож, хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй болдог. Уламжлалт анагаах ухаанд хөгшрөлтийг удаашруулах хэд хэдэн аргууд байна. Нэгдүгээрт эмчилгээний аргаар урьдчилан сэргийлж болно. Эм тан хэрэглэж, засал эмчилгээ хийж болж байна. Мөн сэтгэл зүйгээр нь анагаан тэтгэж болдог. Уламжлалт анагаах ухаанд бодисын солилцоог долоон тамир гэдгээр тайлбарладаг. 26 наснаас хойш долоон тамир нь аажмаар хоргодож эхэлнэ. Дусал нь багасна. Сарын тэмдэг нь саарч, үрийн шингэн нь багасна. Чөмөг нь багасч, яс нь жижигэрч эхэлдэг. Бодисын солилцооны доройтлыг л хөгшрөлт гэж байгаа юм. Эмчилгээний арга гэхээр тухайлбал эмэгтэйчүүдийн өндгөвчний үйл ажиллагааг дэмжих шаардлагатай болдог. Уламжлалт анагаах ухаанд хэд хэдэн эмийн сонголт бий. Эмэгтэйчүүдийн болон дотоод шүүрэл рүүгээ чиглэсэн эм тангуудыг хэрэглэснээр хөгшрөлтийг удаашруулж, сарын тэмдгийг тогтмолжуулах юм. Хөгшрөлтийн үйл явц эмэгтэй хүнд цэвэршилтээр илэрхийлэгддэг. Цэвэршихээс өмнө урьдчилан сэргийлж болдог. Урьдчилан сэргийлэлтийг 35 наснаас хойш хийхэд тохиромжтой. Ингэснээр цэвэршилтийг удаашруулж барих боломжтой. Эмийн тал дээр ийм.
Заслын тухайд гэвэл шар тостой бариа сайн нөлөөтэй. Биедээ тос түрхэж, иллэг хийх нь хөгшрөлтийг удаашруулж, хий өвчнөөс урьдчилан сэргийлж, алжаал ядаргаа тайлдаг. 14 хоногт нэг удаа шар тосон иллэг, барианд орж байх нь тустай. Тос бүгдийн дээд нь шар тос гэдэг. Шар тос ой тогтоолтыг сайжруулдаг ба зөнөгрөхөөс сэргийлнэ. Мөн хий дарж, тамир тэтгэдэг. Биедээ түрхэх, толгойн оройдоо түрхэх, гарын алга, хөлийн уланд, өвдгөнд түрхэж, халтал нь үрэх учиртай. Хааяа чихэндээ бүлээн шар тос дусааж болно.
Гэрийн нөхцөлд ясны шөлөнд орох боломжтой. Зулайн хэсэгтээ шар тос түрхэх нь зөнөгрөлтөөс урьдчилсан сэргийлдэг, оюун ухааныг сайжруулдаг эрдэм чадалтай. Ялангуяа гурван жил өнжсөн шар тос эм байдаг. Өглөөдөө өл тайлахын тулд арвайн гурилтай шар тос идэж болно. Хийцтэй цайнд хийж уух нь сайн. Гэхдээ тосны хэрэглээ хэмжээ хязгаартай. Насанд хүрсэн хүний өдөрт идэх шар тосны хэмжээ 30 грамм байдаг. Аливаа зүйл илүүдэх эсвэл дутуудвал буруудна. Үхэр, хонины ясыг сийрэг болтол нь буцалгаж, шимийг нь гаргасан шөлтэй ваннанд ордог. Энэ нь мөн л булчин шөрмөсийг тавиулах, алжаал ядаргааг тайлах үйлчилгээтэй.
Бас алтан эдлэл ашиглаж болно. Алтан эдлэл биедээ зүүж байвал нас уртасгах, залуужуулах, хорыг гадагшлуулах нөлөөтэй.
-Сонин юм байна. Шуналтай хүмүүс алтан эдлэл хэрэглэдэг гэж ад үзэх шахуу юм болдог. Гэтэл алт бас биед сайн нөлөөтэй байх нь ээ?
-Бас учиртай юм байна л даа. Алтан эдлэл зүүж хэрэглэхэд металл нь хүний биед хүрэлцсэнээрээ хэрэгцээтэй эрдэс бодис өгдөг юм байна. Хөгшдийг чийрэгжүүлэх хорыг биеэс гадагшлуулах үйлчилгээ үзүүлдэг. Үүн дээр мөн төөнүүр эмчилгээ бий. Төөнүүр эмчилгээг хий, мэдрэлийн ядаргаа, чих шуугих, толгой өвдөх, мартамхай болох, зүрхний хэм алдагдах, солиорох, ухаан алдах, үе мөчөөр өвдөх, бөөр, ходоодны өвчин, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, дотоод шүүрлийн тогтолцооны хямрал, уушги, дэлүү, элэг, цөс гэх мэт өвчний үед өргөн хэрэглэдэг. Төөнүүр эмчилгээ дотроо хоёр, гурван төрөл байдаг. Монгол төөнүүр буюу шар эсгийгээр хүний хий, ядаргааны цэгүүдэд тавьдаг төөнүүр байдаг. Утаагүй, утаатай төөнүүр тавьж болно.
-Солонгос кинон дээр төөнүүр гээд мушгирсан гурвалжин хэлбэртэй ороосон хүж шиг юм тавиад байдаг. Монгол төөнүүр өөр байдаг уу?
-Монгол төөнүүр гэж алдаршсан, судар бичигт орсон эсгий төөнүүр бий. Сардаа нэг удаа 3-5 хоногоор хийн цэгүүдэд төөнүүр хийлгүүлж хэвшээрэй. Хий махбод хямарвал хүн хурдан хөгширдөг. Хий махбодийг тэнцвэртэй барихад сая дурдсан рашаан шөлөнд орох, төөнүүр тавиулах, иллэг бариа хийлгэх чухал.
-Нялх хүүхдийг сүүлний тосоор тосолж, иллэг хийж, ясны шөлөнд оруулдаг шүү дээ. Нас ахихаар бас ийм засал хэрэглэдэг юм уу?
-Яг тийм. Уламжлалт анагаах ухаанд хөгшид болон нялхас гэж ярьдаг шүү. Энэ хоёрт сая ярьсан эмчилгээ, засал маш үр дүнтэй байдаг. Хий махбодыг тэнцвэржүүлэх эм эмчилгээ нь урт наслуулах, хөгшрөлтийг удаашруулах арга болчихоод байгаа юм л даа. Хий гэж юу вэ? Хүний биеийн доод хэсэг буюу сүүж, бэлхүүсний орчим, хүйснээс доошхи хэсгийг хийн орон гэдэг. Зүрх судас, яс, чих, мэдрэлийн тогтолцоо, арьс хүрэлцэхүй, олгой, амин судал, гэх мэт эрхтнүүдийг хий гэдэг ойлголтод хамруулж үзэж болно. Хийн өвчнүүд гэхээр ядаргаа, зүрх судасны эмгэгүүд байх жишээтэй. Төөнүүр эмчилгээ хийнэ, шар тос хэрэглэхээс гадна шөл уух нь сайн нөлөөтэй. Хонины махтай шөл, таван цулын шөл, сармистай хар шөл, битүү шөл, банштай шөл нь хийг дарж өгдөг. Ингэснээр ядаргаа тайлж, хийг тэнцвэржүүлж, хөгшрөлтийг удаашруулах нөлөөтэй. Дор хаяж долоо хоногтоо нэгээс хоёр удаа шөл уух хэрэгтэй.
Уламжлалт эмнэлгүүдэд хонины битүү чанасан толгойн эмчилгээ гэж бий. Хязаалан хонины толгойг гүзээнд нь битүү чанаж, нүд, чих ам хамрын нүх сүв болгон руу хий ядаргаа тайлдаг эмт бодис чихэж өгдөг юм. Битүү чанасан толгойн халуун уураар утдаг. Шөлийг нь ууж, махнаас нь идэхэд тухайн хүний хөлс гарч, хий нь дарагдана. Мэдрэлийн ядаргааг тайлдаг ийм эмчилгээ байдаг. Эдгээр эмчилгээг урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хийж болно. Эрүүл хүнд ч хийдэг эмчилгээ байдаг. Хий, шар, бадганыг тэнцвэртэй байлгахын тулд улиралдаа тохируулсан тогтмол эмчилгээ хийлгэх учиртай. Уламжлалт анагаах ухаанд зөөлөн шимт, туулга, бөөлжүүлэг гэсэн гурван том эмчилгээ бий.
Зун цагт хий махбод хөдөлдөг учраас хямрахаас урьдчилан сэргийлж, зөөлөн шимт гэдэг эмчилгээ хийлгэх нь зүйтэй. Үүнийг 26 наснаас хойш хийлгэж хэвшвэл ирээдүйдээ хий, шар, бадганы өвчнүүдээр өвдөхгүй. Намар цагт туулга эмчилгээ зохистой. Энэ хүний биеийг цэвэрлэдэг чухал эмчилгээ. Эрүүл хүн ч гэсэн намартаа нэг удаа туулга эмчилгээ хийлгэвэл цөс өтгөрөхгүй, цөсний чулуу үүсэх, ходоод, нарийн гэдэсний өвчнөөс урьдчилан сэргийлнэ. Хавар цагт бөөлжүүлэг эмчилгээ хийдэг. Энэ гурван эмчилгээг хийж хэвшвэл хорт хавдраас урьдчилан сэргийлдэг.
-Хөгшрөхгүйн тулд сэтгэл санаа тайван амгалан байх ёстой болов уу?
-Америкийн эрдэмтэн, физиологи-анагаах ухааны салбарын Нобелийн шагналтан, биологич Элизабет Блэкберн хөгшрөлтийн талаарх шинжлэх ухааны онол дээрээ үндэслэн хөгшрөлтийг удаашруулах аргыг олсон. Тэрбээр юуны өмнө, стрессээ даван туулахыг зөвлөжээ. Ингэхдээ аутизм буюу бусдаас өөрийгөө тусгаарлах өвчтэй хүүхдүүд болон ужиг өвчтэй хүүхдээ асран халамжилдаг эхчүүдийн зан араншинг судалсан байна. Стрессийг даван туулах чадвар сайтай эхчүүдийн хувьд хромосомын төгсгөлийн хэсгүүд (теломер) нь илүү удаан хугацаанд богиносдог болохыг судалгааны дүн харуулжээ. Теломер гэдэг нь хромосомын яг төгсгөл хэсэгт байрлах ДНХ-гийн нарийхан хэсгийг хэлдэг байна. Теломер богиноссоноор хөгшрөлт явагддаг аж.
Э.Блэкберний хувьд хромосомыг теломер хэмээх механизмаар хамгаалдгийг илрүүлж, теломераза гэдэг нэртэй фермент байдгийг нээсэн учир 2009 онд Нобелийн шагнал хүртэж байв. Дараагийн нэг зөвлөгөө бол хоёр сарын дотор өдөрт 12 минут бясалгал хийдэг хүмүүсийн теломерийн өөрчлөлт нь удааширч байжээ. Түүнчлэн хүмүүстэй харилцаж, найз нөхөдтэй болох нь чухал юм. Мөн мөнгө олох нь хөгшрөлтийн процессыг удаашруулдаг байна. Судалгааны дүнд өндөр орлоготой хүмүүсийн теломер нь мөнгө бага олдог хүмүүсийнхтэй харьцуулахад илүү урт байжээ. Тэгвэл стрессээ яаж таних вэ. Анхаарал төвлөрөхгүй байх, байнга ядарсан мэт санагдах, айдас түгшүүртэй мэдрэмж төрөх, ойр ойрхон бие засах, гүйлгэх шинж тэмдгүүд илэрдэг байна. Мөн жижиг зүйлд хэт сүртэй хариу үйлдэл үзүүлдэг. Байнга уурлах, “тэсрэх”, толгой өвдөх, хоолны дуршил багасах, бэлгийн дур хүсэл буурах, цочромтгой болох, хөлрөх, ходоод мушгирах, амьсгал түргэсэх, идэвхигүй болох шинж тэмдэг илэрч байвал та стресст орсон гэсэн үг. Стресс үүссэн үед арга хэмжээ авахгүй бол хүндэрдэг. Хүндэрвэл өвчний шинж тэмдэг илэрдэг. Яадаг гэхээр цээж хорсох, ходоодны шарх, гүйлгэх, өтгөн хатах, цусны даралт ихсэх, зүрхний өвчлөл, багтрах, шээсний замын үрэвсэл, холестролын түвшин ихсэх, дархлалын системийн эмгэгүүд, астма, харшил, арьсны эмгэг үүснэ.
Стрессийг удирдах хэдэн арга байна. Стресс үүсэхэд ойлгож хүлээж авах хэрэгтэй. Би уурлаж болохгүй шүү гэж хаалт хийх хэрэггүй. Би ууртай байна, хэцүү байна гэдэгтэйгээ эвлэрэх учиртай. Стрессийг бууруулах стратегиуд бий. Та юу хийвэл тайвширдаг вэ. Түүнийгээ хайж ол. Магадгүй амьсгалын дасгал хийж болно. Гэрээ цэвэрлэх, би стресстэй үедээ энэ хүнтэй юм ярьж болохгүй дараа нь ярилцъя гэх мэтээр асуудлыг шийдэх гаргалгаагаа дотроо хийх нь эрүүл сонголт хийж байна гэсэн үг. Бясалгал хийх нь залуужуулах, хөгшрөлтийг удаашруулах чухал хэвшил гэдгийг эрдэмтэн, судлаачид судлаад гаргажээ.
-Бясалгал гэдгийг юу гэж ойлгох вэ. Бясалгал хийхийн тулд багшид хандах ёстой юу. Зарим хүн 108 мөргөл бясалгалын нэг хэлбэр гэж ярьдаг шүү дээ?
-Интернэтэд таван минутын төвлөрөх бясалгал байдаг. Урт хугацаанд бясалгал хийе, сонирхож судалъя гэвэл багшаар хөтлүүлэх нь зөв. 5-10 минутын төвлөрөх бясалгалд өөрөө суралцах боломжтой. Бясалгал гэдэг өөрийнхөө дотоод ертөнцөөр аялах юм. Ганцаараа байхдаа би хэн бэ, би юунд дуртай вэ гээд өөрийгөө хайж, өөртэйгээ ярилцах нь нэг талаараа бясалгал болж болно. Ганцаараа алхаж явахдаа гоё юм бодож болно шүү дээ.
-Японы Окинава арлын урт насалдаг хүмүүс ходоодныхоо 80 хувийг л дүүргэдэг. Тохируулж идэх нь урт наслахад нөлөөлдөг гэсэн. Монголын уламжлалтын эмч, маарамбууд ч хэт битгий өлс, цадталаа битгий ид гэж сургасан байдаг даа?
-Дээр дурдсан Нобелийн шагналт Э.Блэкберн бас яг энэ арлын хүмүүсийг судалсан. Хамгийн чухал нь хэт цадахгүй байх, бага зэрэг өлөн явах нь урт наслах гол үндэс юм байна шүү гэж дүгнэсэн. Ер нь хүний ходоод хоёр гарын алгыг нийлүүлсэнтэй адил хэмжээтэй гэж уламжлалт анагаах ухаанд үздэг. Ходоодоо дөрөв хуваагаад, дөрөвний хоёр хувьд нь хоол, дөрөвний нэг хувьд нь шингэн, үлдсэн хэсэг нь хоосон байх учиртай гэдэг. Ходоодоо дүүртэл идэх нь нөгөө л элэг өөхлөлт, таргалалт, бодисын солилцооны өөрчлөлтөд хүргэдэг. Үүний үр дүнд зүрх судасны өвчлөл, хорт хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг. Бүх өвчний үндэс ходоодноос эхтэй гэдэг. Өмнөх хоол нь шингээгүй байхад нэмж идэх хэрэггүй. Ийм нөхцөлд ходоод байнга ажилладаг. Эс шингэх өвчний үндэс тавьдаг. Энэ нь эцсийн дүндээ хавдарт хүргэдэг.
-Дасгал хөдөлгөөн бас хийх хэрэгтэй болов уу?
-Эрүүл урт наслахад идэвхитэй хөдөлгөөн чухал. Уламжлалт анагаах ухаанд явдал мөрийн дээд нь хөлс гаргах төдий алхах гэж тодорхойлсон байдаг. Зарим хүн “Би гэртээ байнга хөдөлдөг, чөлөө завгүй хөдөлдөг” гэдэг. Энэ бол эрүүл мэндийн ач холбогдолтой хөдөлгөөн биш. Өдөрт тогтмол 20 минут хөлс чийхартал эрчимтэй алхах учиртай. Чаддаг бол йог, хийн дасгалууд хийж болно. Хамгийн хялбар, тоног төхөөрөмж шаардахгүй мөртлөө бүх булчин шөрмөс хөдөлгөдөг дасгал хөдөлгөөн бол 108 мөргөл. Мөргөж байх үед хий, цусны гүйдэл зөв эргэдэг. Ийм үед хөлс чийхарч ирдэг. Судасны хатууралтай байлаа гэхэд судасны уян чанар дээшилж, энгийн үгээр яривал тэнд царцсан өөх тосыг халуун галын илчээр зөөлрүүлж, уян хатан болгож байгаа гэсэн үг. Эрүүл, зөв хэмжээтэй хооллож, тогтмол идэвхитэй дасгал хөдөлгөөн хийж, сэтгэл санаа амар амгалан бол өвдөхгүй байх боломжтой.
-Та бүхний судалгааны ажил анхаарал татсан. Цусанд өөх тос ихсэх өвчнийг хэлээр оношилох боломжтой гэсэн үү?
-Бид гурван жилийн хугацаатай, Тайвань, Монгол Улсын Шинжлэх ухаан технологийн сантай хамтарч төсөл хэрэгжүүлсэн. Манай Д.Нацагдорж багш, доктор Н.Сайнбуян, доктор Г.Чойжамц, анагаах ухааны магистр Б.Ариунзаяа бид хамтарч ажилласан юм. Монгол хүмүүсийн цусан дахь холестролын түвшин их байдаг учраас бид монгол эм тангаар эмчлэх боломжийг хайсан юм. Судсан дахь өөх тосыг хайлуулах эм танг судалгаанд үндэслэж гаргаж ирсэн. Муу өөх тос ихсэхээрээ зүрх судсыг өвчлүүлдэг учраас хэмжээнд нь барих аргуудыг судалсан. Цусны шинжилгээгээр эм уухаас өмнө ямар байсан, дараа нь хэр буурсныг шинжилсэн. Хоёрдугаарт нь хэл оношилгооны аппаратны тусламжтайгаар хэлэнд гарч байгаа өөрчлөлт дээр анализ хийсэн. Цусанд нь өөх тос ихэссэн хүмүүсийн хэл өнгөр ихтэй, зузаан шар өнгөртэй, хэл нь хөөсөн, памбагар хэлбэртэй, чийглэг алдагдсан, хэл нь хагарсан байсан. Тэгээд тангаа өгөөд, амьдралын дэглэмийг нь өөрчлөөд,гурван сарын хугацаанд эмчилгээ хийсний дараа цусны шинжилгээ хийхэд хэвийн хэмжээнд очиж байсан. Хэлний өнгөр багасч, өнгө нь ягаан болж эхэлсэн. Хагарал нь багассан байлаа. Энэ бол нэг удаагийн судалгаа. Цаашдаа үргэлжлүүлэн судлах шаардлагатай гэж үзсэн.
